Қазақстандықтар үшін отбасы берекесінің екінші маңызды фактор – отбасы мүшелерінің физикалық және психикалық саулығы, оның ішінде зиянды әдеттерге тәуелді болмауы (79%). Бұл жайлы Қазақстандық қоғамдық даму институты басқарма төрағасының орынбасары Олжас Бейсенбаев ОКҚ алаңында өткен брифингте айтты.
Осылайша, материалдық жағдай мен тұрғын үй мәселесі секілді факторлар қоғам санасында, шартты түрде, отбасының өзара қарым-қатынасы мен отбасы мүшелерінің денсаулығынан кейінгі орындарда тұр.
«Балалары бар респонденттердің басым көпшілігі ата-ана рөлін өзі үшін ең маңызды деп санайды. Бұл тұрғыда әйелдер ерлерге қарағанда көбірек мән береді. Салыстырмалы түрде ерлердің 57,2%-ы, ал әйелдердің 64,6%-ы ата-аналық миссиясын ең маңызды деп есептейді. Ата-ана болудың маңызды шаруасы, өздеріңіз білесіздер, ол – баланы бағып-қағу. Сондықтан бала тәрбиесімен кім айналысу керек деген сұраққа респонденттің көпшілігі (82,7%) күйеуі мен әйелі бұл процеспен тең айналысуы керек деп жауап қайтарған», – деді спикер.
Шын мәнінде, отбасылардың 50,6%-да ғана бала күтімі мен тәрбиесі жөніндегі міндеттерге ата-аналар бірдей жауапты, ал 31,2%-ы мұны тек аналарға, 2,5%-ы тек әкелерге жүктейді.
Ата-аналардың жартысына жуығы мына мәселелерге алаңдайды: балалардың әлеуметтік желілерге, интернетке (52,7%) және виртуалды ойындарға (47,6%) тәуелді болуы; баланың оқу орнында бейтаныс адамдардан жәбір көруі (46,9%); медициналық қызметтердің сапасы (46,8%). Сондай-ақ ата-аналар арасында балалардың темекіге, вейпке тәуелді болуына алаңдаушылық жоғары (41%).
«Осы айтылған проблемалардан бөлек, олардың өз қатарластарынан, тәрбиеші/мұғалім/оқытушыдан психологиялық немесе физикалық зорлық көру ықтималдығына ата-аналар алаңдайды. Ауылдарда респонденттер бала демалысын ұйымдастыру, олардың спорт, музыка, сурет үйірмелеріне апару, және білім сапасы туралы жиірек атап өткен», – деді О.Бейсенбаев.
Сауалнама нәтижелеріне сүйенсек, азаматтардың көбі отбасыларда балаларға қатысты қатыгездік мәселесі бар деп ойлайды (респонденттердің 2/3-і). Бұл пікір ауыл тұрғындарына қарағанда қала тұрғындары арасында жиірек айтылды.
Еліміздің бірқатар өңірінде балаларға зорлық-зомбылық көрсету мәселесіне қатысты жергілікті тұрғындардың алаңдаушылығы өте жоғары. Атап айтсақ, Қарағанды мен Атырау облыстары респонденттерінің 88%-дан астамы, сондай-ақ Абай облысы, Астана және Алматы қалалары респонденттерінің 82%-дан астамы қоғамда осындай мәселе бар екенін растаған.
Ол құндылықтар, өзара қарым-қатынас, қазақстандық отбасылардағы жұмыс пен ата-ана рөлін бірге алып жүру стратегиясы мәселелерін қозғайтын әлеуметтанулық ақпараттың кең спектрін алуға бағытталған. Зерттеу ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасқа, ата-ана рөлі мен жұмыс арасындағы тепе-теңдік орнатуға дейінгі отбасындағы қатыгез қарым-қатынас мәселелеріне назар аударды.
«Зерттеудің сауалнама жүргізу кезеңі ағымдағы жылдың сәуір-мамыр айлары аралығында өтті, одан әрі нәтижелерді өңдеу және талдамалық есепті дайындау бойынша жұмыстар жүргізілді. Зерттеуде 2 әдіс қолданылды: халықты жаппай зерттеу және тиянақты сұхбат алу. Халықтың жаппай сауалнамасының іріктемелі жиынтығының көлемі 2 мың респондентті құрады, әлеуметтанулық зерттеу жүргізу аумағы Қазақстан республикасының барлық өңірін, республикалық маңызы бар 3 қаланы, сондай-ақ 17 облыс орталығы мен ауылдық елді мекендерді қамтыды. Әлеуметтік-демографиялық және аумақтық сипаттамаларын ескере отырып, іріктелген 18 және одан жоғары жастағы тұрғындар арасында сауалнама жүргізілді», – деді спикер.
Сондай-ақ зерттеудің сауалнама жүргізу кезеңінде отбасылардың бірнеше түріне бөлінген тұрғындар 80 сұхбат берді. Оған толық, толық емес, ерекше қажеттіліктері бар баланы тәрбиелеп отырған отбасылар, аз қамтылған отбасылар, сондай-ақ көп балалы отбасылар қатысты.
Жаппай сауалнамаға қатысқандардың 53,7%-ы әйелдер, ал 46,3%-ы ерлер болды. Кез келген зерттеудің объективтілігі халықтың барлық әлеуметтік тобын қамтумен анықталады. Атап айтқанда, мұндай маңызды шарт қала тұрғындарының да, ауыл тұрғындарының да сауалнамаға қатысуын қамтамасыз ету болып табылады. Сауалнамаға қатысқан азаматтардың 63,3%-ы – қала, ал 36,7%-ы - ауыл тұрғындары.
Сауалнамаға қатысушылар арасында 18-29 жас, 30-45 жас, 46-60 жас және 61 және жасы одан жоғары топтарға біріктірілген өкілдер болды.
Этникалық топтар бөлінісінде сұраққа жауап бергендердің құрылымы келесідей: жауап берушілердің 71,2%-ы – қазақ этникалық тобының өкілдері, 17,8%-ы – орыстар. Сауалнамаға қатысушылардың 11%-ы басқа этнос өкілдері болды.
Сауалнамаға қатысқандардың жартысы (58,0%) жұмыс істейді, респонденттердің тағы 2,5%-ы оқиды және жұмыс істейді. Сауалнамаға қатысқандардың 39,3%-ы сауалнама кезінде жұмыс істемеді. Сауалнама кезінде жұмыс істеген немесе оқып жүріп жұмыс істеген респонденттер арасындағы қызмет салалары бойынша жұмыспен қамту құрылымы келесідей. Сауалнамаға қатысқандардың 20,8%-ы қызмет көрсету саласында, 15,5%-ы «медицина, білім, ғылым, мәдениет» саласын атап өтті, сауалнамаға қатысушылардың тағы 14,8%-ы сауда саласында жұмыс істейді. Жауап берушілердің 11,4%-ы мемлекеттік қызметте, мемлекеттік басқару органдарында жұмыс істейді.
Зерттеудің егжей-тегжейлі әдістемесі мен нәтижелері институт сайтында орналастырылған.
Қазақстандық қоғамдық даму институтының сарапшылары әлеуметтанулық зерттеу барысында респонденттерге балалардың құқығын бұзу тақырыбына қатысты сұрақтар қойды. Институттың басқарма төрағасының орынбасары Олжас Бейсенбаев ОКҚ алаңында азаматтардың жауаптарына тоқталып өтті.
Оның айтуынша, сауалнамаға қатысқандардың көпшілігі балалардың құқығын ең алдымен – ата-аналардың өздері, содан соң – қатарластары бұзады деп жауап берген.
«Қоғамда түрлі жағдайдың болып жатқанын көріп жатырмыз. Алайда оның түбірі, негізгі себебі – отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастан екенін де жоққа шығара алмаймыз. Соңғы жылдары балалар мен әйелдерді қорғауға, қолдауға бағытталған бірқатар заңнамалық өзгерістер енгізілді. Қылмыстық-әкімшілік жазаны қатаңдату, сенім телефонын іске қосу сияқты бірқатар бастамалар қолдауға ие болған. Әсіресе, әйелдер арасында реформаны қолдау үлесі жоғары екенін атап өтуіміз қажет», – деді спикер.
Дегенмен, сауалнама нәтижелерінен кейбір азаматтардың бала құқықтарын қорғауды көздейтін шаралар мен реформалардан бейхабар екенін аңғаруға болады. Қоғамда «берекелі отбасы» деген қаржылай жағдай немесе тұрғын үймен қамтамасыз етілу емес, отбасындағы салауатты қарым-қатынас пен денсаулықтың жоғары тұрғаны анықталды. Отбасындағы оң атмосфера, сыйластық пен түсіністік бақытты отбасының кепілі деп тұжырымдауға болады.
Осы орайда Институт мамандары отбасыдағы жанжалдың алдын алу, ата-аналарға бала тәрбиесі жөніндегі семинар-тренингтер өткізу, қаржылық сауаттылық туралы ақпарат тарату қажеттілігін ерекше атап өтті.
Жұмыс пен отбасы арасындағы тепе-теңдік. Бұған қалай қол жеткізуге болады және оған не кедергі? Кәмелетке толмаған балалардың ата-аналары арасында жүргізілген сауалнама деректерін ОКҚ алаңында Қазақстандық қоғамдық даму институтының Әлеуметтанулық зерттеулер орталығының талдаушы-менеджері Елена Аппельганц айтты.
Сауалнама көрсеткендей, ата-аналардың шамамен 70%-ы тұрақты жұмыс орнымен қамтылған, ал ерлер арасында тұрақты жұмыс деңгейі шамамен 25%-ға жоғары. Қазақстандық ата-аналардың еңбек етуінің негізгі себептері – отбасын қамтамасыз ету және жеке экономикалық тәуелсіздікке үлес қосу.
«Сондай-ақ біз ата-аналардан олардың жұмыс берушілері қызметкерлердің ата-аналық және кәсіби міндеттерін бірге алып жүруіне қалай қарайтынын сұрадық. Әрбір үшінші ата-ана оның жұмыс берушісі жұмыс пен өмірдің теңгерімі идеясын қолдамайтынын атап өтті. Әрине, қолдаудың бар екенін де атап өткендер бар. Алайда бұл қолдау негізінен бейресми түрде көрсетіледі. Ең көп таралған тәжірибе – бұл жеке себептер бойынша жұмыс орнында қысқа уақыт болмауға рұқсат беру. Пандемия тәжірибесіне қарамастан, баласы бар жұмысшылардың 10%-дан азы қашықтан жұмыс істеу форматын қолдана алады. Респонденттердің жұмыс пен отбасы арасындағы теңгерімді бағалауына келетін болсақ, олардың 60%-дан астамы оны бірге алып жүргенін айтады. Алайда, бұл тұрғыда әрбір үшінші ата-ананың проблемалары бар. Көптеген жағдайда теңгерімсіздік жұмыстың жеке өмірге қажетті уақытты алатынына байланысты болып тұр. Отбасындағы табыс деңгейі неғұрлым төмен болса, соғұрлым ата-ана жұмыс пен отбасының теңгерімсіздігіне тап болады. Бір кездері әрбір бесінші ата-ана отбасы мен жұмысты үйлестірудегі қиындықтарға байланысты жұмыстан кетуге мәжбүр болды. Әйелдер жұмыстан 2,5 есе жиі кетеді», – деді сарапшы.
Жалақыдан бөлек, жұмысқа қанағаттану деңгейіне жұмысшының өзі құра алатын және жұмыс пен жеке өмір арасында теңгерімді орнатуға қолайлы жұмыс кестесі, қажет болған жағдайда қашықтан жұмыс істеу мүмкіндігі, ұжымдағы қолайлы психологиялық ахуал және түсіністікпен қарайтын басшылық сияқты факторлар әсер етеді. Көп жағдайда қазақстандық ата-аналарға отбасы мен жұмысты үйлестіруге ата-әжелер көмектеседі. Күтушілер мен үй қызметшілерінің қызметтері іс жүзінде отбасылық бюджет үшін экономикалық тұрғыда тиімсіз, сондай-ақ ата-аналардың оларға деген сенімі аз.
Сауалнама барысында респонденттерден жұмыс берушілер мен мемлекеттің жұмыс істейтін ата-аналарға көрсететін қолдау шараларын бағалауды сұрады. Жауап бергендердің 75%-ы жұмыс беруші балалары бар жұмысшыларға көмек көрсетуі керек деп санайды. 65%-дан астамы қолданыстағы қолдау шаралары жеткіліксіз деп санайды.
«Біз қазақстандық жұмыс берушілердің тәжірибесінде қызметкерлерге кәсіби қызмет пен ата-ана болуды үйлестіруге көмектесетін бағдарламалар жоқ екенін көріп отырмыз. Сонымен қатар отбасы мен баланың мүдделерін кәсіби деңгейден жоғары қоюға мүмкіндігі бар ата-аналар психологиялық тұрғыдан өздерін жайлы сезінеді», – деп қорытындылады Елена Аппельганц.
Зерттеу нәтижелері бойынша бірқатар ұсыныс берілді: жұмыс істейтін ата-аналарда икемді жұмыс кесте бойынша немесе қашықтан толық емес жұмыс істеу мүмкіндігі болуы керек. Сондай-ақ жұмыс істейтін ата-аналарға арналған демалыстарға қатысты қосымша мүмкіндіктерді қарастыру ұсынылады, мысалы, қосымша ақылы демалыс күндерін, ақылы отбасылық демалыспен қамтамасыз ету. Сырқаттанған бала күтімі бойынша демалыс алуға мәжбүр болған ата-аналар үшін төлем шарттарын қайта қарау және бастауыш сыныптардың оқу режимін өзгерту мүмкіндігін қарастыру. Атап айтқанда, жұмыс істейтін ата-аналар жұмыста болған кезде оқушының мектепте болу уақытын ұзарту мүмкіндігін қарастыру қажеттілігі бар.
