Атап айтқанда, өзгенің байланыс мессенджерлері арқылы қарыз сұрау, біреудің атына несие рәсімдеу, басқа адамның төлем картасынан ақша ұрлау деректері күн санап көбейіп келеді. Ендеше, бұған тоқтау салатын жол бар ма, әлде алаяқтар айласын асырып жүре бере ме? Оны қойшы, қазір қарап тұрсақ, аузы күйген адамның өзі де «сорпаны үрлемей іше беретінге» ұқсайды. Осы орайда, біз арнайы журналистік зерттеу жүргізіп көрген едік....
Алдымен, біз алаяқтарға алданған Нұржау ауылының тұрғыны Жанна Қайырғалиевадан жуырда ғана басынан өткен оқиғаны баяндап беруін сұрадық.
Сөйткен ол артынша құқық қорғау орындарына хабарласып, болған жайды бүге-шүгесіне дейін баяндап берген. Бірақ, полицейлер мұндайда алаяқтарды анықтау мүлде мүмкін емес екенін алға тартыпты. Ал, ақша аударылған шот пен телефон нөмірі тіркелмеген немесе жойылған болып шыққан. Сонда, құқық қорғау органдарының қызметкерлері «алаяқты анықтауға мүмкіндік жоқ» деп ауызды қу шөппен сүртіп отыра бере ме? Егер осылай жалғаса берсе, алаяқтар да өздерінің жазаға тартылмайтынын түсініп, халықты тегін тонай береді ғой?
Құқық қорғаушының да қолы қысқа
Айтпақшы, қазір қоғамда кең тараған алаяқтықтың тағы бір түрі бар, бұл – «онлайн қызмет көрсетеміз» деген желеумен құпия мәліметтерге қол жеткізу. Алысқа бармай-ақ, мен өзім де қолыма жалақы тиген бойда телефон арқылы қалай онлайн сауда жасап кеткенімді де аңғармай қаламын. Ендеше, әлгі полицей сөзінің жаны бар. Яғни, халықтың өзінен де кінәрат бар. Тек соны мойындап, салдарымен емес, себебімен күресу керек.
«Отбасымның шырқын бұзды»
Бұл ретте, біз тағы бір алаяқтың құрбаны болған азаматша – көпбалалы ана, үй шаруасындағы Назым Алмасбекті сөзге тарттық. Оның оқиғасы өте қарапайым болып шықты!
Осыдан соң ол қазір өз шотын несие алынбайтындай етіп бұғаттап тастаған екен. Керек кезде кері ашып алуға болады. Мұндай функция кез келген банк қосымшасында бар.
Жалпы, мұндайда қайтпек керек? Мемлекет те осылай аңқау тұрғындарды арамза алаяқтарға алдатып қойып отыра бере ме? Әлде, тығырықтан шығар жолды айтып, мәселені біржақты қыла ма? Қалай болғанда да, алданбаудың да бір амалы бар шығар? Біз мұны белгілі экономист әрі саясаттанушы Ғазиз Әбішевтен сұрастырып көрдік.
Банк қызметкері болып қоңырау шалады
Сонымен, алаяқтарға алданбаудың жолы қандай?
Мұның бәрі алданбаудың амалдары ретінде айтып жатқан ақыл-кеңестерім деп білерсіз. Енді алданып қалған жандар не істей алады? Олар өздерінің алданғанын сот арқылы дәлелдеуі керек. Сол кезде банк алынған кредитті оның атынан сызып тастайды. Бұдан бөлек, азаматтарымыз әдеттегідей «өзім білемінге» салып мәселені одан сайын ушықтырмай, «102» немесе «109» байланыс нөмірлеріне хабарласып, көмек сұрағаны жөн, - дейді Ғ.Әбішев.
Соңғы кезде көп тіркеліп жатқан алдаудың тағы бір түрі – «ватсап» арқылы гиперсілтеме жіберу. Оған өткен адамның барлық мәліметтері алаяқтардың қолына түседі. Сол сияқты, «немереңіз жол апатына түсіп қалды, оны ауруханаға жатқызып ем-дом жасау үшін шұғыл қаражат қажет» деген желеумен егде жастағы адамдарды алдайтындар да бар. Ондайда зейнет жасындағы жандар да бөтен біреуге ақша аудармас бұрын қырандай қырағылық танытып, мәселенің жай-жапсарына анық көз жеткізіп алуы керек. Тіпті, қазір алаяқтықтың су жаңа түрі – криптовалюталық алаяқтық та пайда болып жатыр. Яғни, алаяқтар азаматтардың цифрлық әмиянына қол жеткізу арқылы ондағы тегін байлықты өздеріне аударуда.
Біреудің атындағы берешек
Бүгінде «қара брендке» айналған алаяқтық тәсілдің тағы бірі – өзгенің атына онлайн-несие рәсімдеу. «Бірінші кредиттік бюро» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінен білгеніміздей, былтыр қазақстандықтарға шамамен 120 миллиард теңгедей қарыз беріліпті. Ал, өткен жыл нағыз тәжтажалмен бетпе-бет келген уақыт емес пе? Онсыз да кредиттен көз ашпаған елдің еңсесі езіліп, есеңгіреп қалғаны рас. Әйтсе де, қарыз үстіне қарыз қосудан қаймықпады. Өйтпегенде ше? Өзіңіз ойлаңыз, карантин кезінде жұрт жұмыссыз жатыр. Осындайда алыстан «ал» деп айқайлап тұрған онлайн-несиеден бас тарту оңай ма?
Оның үстіне, банкке барып, ондағылардың бет-жүзіне үмітпен үңілудің де қажеті жоқ. Менсінбейтін менеджерді тағат таппай сағаттап күтуге де тура келмейді. Бар болғаны, үйден шықпай-ақ, ғаламтор бетіне «онлайн-несие» деген екі сөзді жаза қойсаңыз жеткілікті. Сол сәтте микроқаржы ұйымдары қара құмырсқадай қаптап кетеді. Патша көңіліңіз қалағанын қармай беріңіз. Олар сізден құжат сұрап та қытығыңызға тимейді. Жұмыс орнынан анықтама, зейнетақы аударымдарын растайтын қағаз, несие тарихы туралы мәлімет дегендерді ұмытасыз. Тек 21 жастан асып кетпеңіз және соны куәландыратын жеке куәлігіңіз болсын. Қалғанын қарыз берушілер қатырады. Осылайша, 15 минутта шекеңіз шылқып шыға келесіз.
Бай болған жақсы-ау, бірақ бүгін алған қарызды ертең қалай қайтарасыз? Міне, «даудың басы – Дайрабайдың көк сиыры» демекші, осы жерде түйткілді мәселелер туындай бастайды...
Алаяққа алданған өмір
Жалпы, онлайн-несиені кімдер алады деп ойлайсыздар? Бұны білу үшін мамандар арнайы сауалнама жүргізіп көрген екен. Нәтижесінде, мұндай көмекке көп жағдайда банкке аяқтай барып несие рәсімдеген жандар жүгінеді екен. Сонда қалай болғаны? Бір қарыздан құтылу үшін екіншісін алу керек пе? Иә, дәл солай және бұл үрдіс белең алып бара жатқанға ұқсайды. Қарыз адамды құлға айналдыратынын психолог мамандар талай айтып жүр ғой. Бірақ, бір қарызды екіншісімен өтеу деген нағыз сұмдық жағдай! Бәлкім, сол онлайн қызметті ұсынатын ұйымдарды жаппай жапқан жөн болар?
Сенбесеңіз, су жаңа мысал келтірейік. Жуырда ғана газет редакциясына көпбалалы ана Назира Омарқызы хабарласты. Ол өз оқиғасымен бөлісіп, бізден ақпараттық қолдау сұрады.
Біздің қолымыздан бар келгені – жергілікті полиция басқармасымен байланысып, құқық қорғаушылардан қол ұшын беруді сұрадық. Өз кезегінде Атырау облыстық полиция департаментінің бөлім басшысы Мейірім Ердәулет аталған іспен енді прокуратура қызметкерлері айналысатынын айтты. Оның айтуынша, бұл жерде қылмыстық істің қозғалуы неғайбыл. Өйткені, өз мүмкіндігін шамалай алмаған қарыз алушының өзі кінәлі. Алайда, арамызда онлайн-несие арқылы оңай олжаға кенеліп жүрген алаяқтар да бар.
Жалған несие
Мәселенің мәнісін тереңірек түсіну үшін біз осындай алаяқтардың құрбаны болған жандарды тауып, сөзге тартып көрдік. Солардың бірі – аудан тұрғыны Әнуар Омар енді несие алмауға ант етіпті. Ол соңғы уақытта микроқаржы ұйымдарынан гөрі екінші деңгейлі банктердің көмегіне көбірек жүгінеді екен.
Несие алған жағдайдың өзінде оның дұрыс рәсімделгеніне көз жеткізу керек. Бұл туралы бізге толығырақ Ұлттық банк маманы Айнұр Ертілеу айтып берді.
Ғалымдар не дейді?
Қолымыздағы деректерге сүйенсек, Қазақстанда ең алғаш рет онлайн-несие 2014 жылы рәсімделген екен. Бүгінде бұл қызметпен елімізде екі мыңдай компания айналысады. Былтыр 1 миллионға жуық келісімшарт жасалған. Жалпы алғанда, 248 мың тұтынушы онлайн-борышкер атанған. Солардың тек 76-сы ғана құқықтарының бұзылғанын айтып, тұтынушылар құқығын қорғау қызметіне шағымданған.
Өкінішке орай, жеке мәліметтер ғаламторда кеңінен таралған. Мұны тоқтату мүмкін емес. Оның салмақты себептері де бар. Жеке куәлік үлгілері электронды үкімет жүйесінде сақтаулы тұр. Солардың скан-көшірмесін түсіріп алу алаяқтар үшін түк емес.
Экономика ғылымдарының докторы, профессор Бақтыбек Таубаевтың сөзіне сенсек, шағын несие беретін ұйымдар қазір қарыз алушыдан суретке түсіруді де талап етпейді. Бұл не деген сөз?
Алданбаудың амалы бар ма?
Қалай десек те, кейде қаржылық жағдай қиындап кететіні бар. Ағайын адамнан ақша алсаңыз, араңыз алыстап кетуі мүмкін. Ал, қалғандары өзіңіз секілді айлығын шайлығына жеткізе алмай жүрген жандар. Оған қолдан жасалған қымбатшылықты қосып қойыңыз. Сондайда амал жоқ, несие рәсімдеуге тура келеді. Осы орайда, біз тәжірибелі қаржыгер Мұрат Дәулетқалиев ақыл-кеңестерін оқырман қаперіне бергенді жөн көріп отырмыз.
Өзге адам сіздің атыңыздан несие алған болса, қарыз шарты бойынша тиісті банкке барыңыз. Ондағылар растаса, банк бөлімшелері мен Ішкі істер басқармасына арыз түсіру керек. Сонда тиісті тексерістер жүргізіледі. Банк несиеге қатысты құжаттаманы беруге тиіс. Онда несие алуға қандай өтініш берілді, шартқа қалай қол қойылды, кассадан қаражат алғанға дейінгі барлық ақпарат болады.
Банктен несие алынғаны туралы шартты талап ету керек. Соны алып, «қарыз шартын жарамсыз деп танысын» деп сотқа талап қоюға болады. Кейде, тіпті, банк те несие алушы қарызын өтемей жатыр деп сотқа шағымдануы мүмкін. Ондайда сотқа ешкімді шақырмай-ақ, шағымданушы банкке өтініш берсе болғаны. Сот шешімімен келіспей, күшін жоюды және қайта қарауды талап ету керек. Сот барысында шартқа қол қоймағаныңызды айтып, сараптама тағайындауды сұрауыңыз керек. Егер несие алушының шартқа қол қоймағаны дәлелденсе, сот банк талабын қанағаттандырмайды.
Бұдан бөлек, Ішкі істер басқармасына да қылмыстық іс қозғау туралы шағымдануға болады. Тиісті тексерістер жүргізіліп, кінәлілер табылған жағдайда, Қылмыстық кодекстің 190-бабымен – алаяқтық бойынша іс қозғалуы мүмкін. Егер алаяқ бірнеше адамның атынан несие алса, әр қылмысы бір бөлім болып саналады. Осыған орайда, 2019 жылы заңға өзгеріс енгізілді. Қылмыс бөлігі көбейген адамды 3-бөлікке ауыстырады. Яғни 3 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Оны сот белгілейді.
ТҮЙІН
Иә, кейде несие беретін адамды да мұқият тексеріп алу керек-ақ. Себебі, несие беруші мен алаяқ сыбайлас болуы әбден мүмкін ғой! Сонда кімге сенеміз? Шамасы, қазір, Абай атамыз айтпақшы, өзіңді алып шығар өзіңе ғана сенетін заман болып тұр-ау. «Бір кем дүние» деген осы шығар...
