Сарапшы, Қазақстанның мұнай сервистік компаниялары одағының бас директоры Нұрлан Жұмағұловтың айтуынша, бұған дейін аталған мәселеде Венесуэла көш бастады, бірақ бүгінде қазір біз оны да айналып өттік. Онда мемлекет аптасына бір рет бензин жібереді, қалған күндері жанармай құю бекеттерінде тек баға ғана жазылып тұрады екен.
«Соңғы рет Қазақстанда бензин бағасы 2021 жылы өзгерді. Өткен жылы баға көтеріліп, инфляция деңгейі 21 пайызды құрады. Ал жанар-жағармай бағасы тіпті төмендеді. Және бұл әрі қарай жалғаса алмайды. Себебі елді арзан отынмен қаматамасыз ететін мемлекет емес, мұнай өндіруші компаниялар. Олар өндірілген мұнай өнімдерінің 30-70 пайызын ішкі нарыққа іс жүзінде өзіндік құны бойынша жеткізуге міндеттелді. Әрі қарай бензин мен дизель отыны ішкі нарықта таратылды. Өздеріңіз білетіндей, Қазақстанда мұнай өнімдерін автокөліктің барлық түрлерімен экспорттауға тыйым салынады. Қазір канистрлермен тасуға да болмайды. Қазіргі баға біздің дизель отынымыздың ауызекі екі тілдегі “серый” схемалар бойынша Ресей, Өзбекстан және Қырғызстан сияқты көрші елдерге ағып кетуіне мүмкіндік береді, мұнда бағалар 50-80 пайызға жоғары. Бұл кәсіпкерлерге отынды шетелге заңсыз әкетуге және сол жерде жоғары бағада қайта сатуға қызығушылық тудыратыны сөзсіз. Қалыптасқан жағдайда Қазақстанның мұнай-газ саласына оңай соғып тұрған жоқ. Олай дейтінім, соңғы 15 жылда бірде-бір жаңа инвестор кірген жоқ, нөлден бастап мұнай-газ кен орнын игерген жоқ, өйткені Қазақстан тиімді емес. Біріншіден, бізде жоғары салықтар бар, екіншіден, модельдік келісімшарттардың талаптарына сәйкес өндірілген мұнайдың кем дегенде 30 пайызы ішкі нарыққа жеткізілуі керек. Бірақ іс жүзінде біз сандардың үнемі өсіп келе жатқанын көріп отырмыз, өйткені ескі кен орындарында өндіру азайып келеді, ал Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ сияқты алыптардың ішкі нарығына мұнай жеткізуге мемлекет міндеттей алмайды. Бұл компаниялар елге бір грамм мұнай бермейді, өйткені олар санауды біледі. Олар “мұнайдың экспорттық бағасы – 1 тонна үшін 300 мың теңге, ал ішкі бағасы – 95 мың теңге. Біз мұнайды ішкі нарыққа экспорттық бағамен жеткізуге дайынбыз!» деп ашық айтады. Егер мемлекет мұнайды экспорттық бағамен алса, онда жанармай құю бекеттерінің бағасы көтеріледі. Бензин мен дизель отыны бағасының өсуіне қатысты айтар болсам, баға жыл сайын ресми инфляция мөлшерлемесі бойынша 10-15 пайызға өсуі керек еді. Содан кейін мұнайшылар жақсы ақша табар еді. Қазір олар үлкен әлеуметтік жүктеме алып жатыр. Біріншіден, олар мұнайдың 50 пайызын ішкі нарыққа жеткізуі керек. Тиісінше, тұрақты инфляцияға байланысты мұнайшылар жалақыны көтеруді талап етеді, бірақ компаниялар мұны істей алмайды. Өйткені экспортқа мұнай әкетуге квота бар. Олар мұнайды тек ішкі нарыққа өзіндік құны бойынша жеткізуге мәжбүр. Бензин құнының артуы мұнай компанияларына көмектеседі, ал дизель отыны құнының 20 пайызға артуы елдің оңтүстігінде болып жатқан шығынды жаппайды. Ағып кеткендей, ағып кетеді. Ресейден дизель отынының импортын тартымды ету үшін бағаның 20 пайызға өсуі қажет. Бүгінгі күні өнеркәсіп секторы-бұл мұнай, тау-кен компаниялары, зауыт-фабрикалар қазақстандық өндірістің дизель отынын ала алмайды, өйткені мұнай компаниялары бірінші кезекте аграршыларға отын жеткізуге міндетті. Жылына мұнайшылар ауыл шаруашылығы өндірушілеріне 1 млрд литр дизель отынын төмен бағамен жеткізеді, қалған көлемдер автожанармай құю станцияларына жіберілуі тиіс. Жағдайдан шығу жолы ретінде бизнеске Ресейден дизель отынын импорттауға мүмкіндік беріледі» дейді ол бізбен әңгімесінде.
Ал, мұнай-газ саласының сарапшысы Абзал Нарымбетов бағаны өзгертпейінше тапшылық бәрібір жойылмайтынын алға тартады.
«Жанар-жағар майды сыртқа шығармаудың бір жолы – бағаларды теңестіру. Баға төмен болып тұра берсе онда көрші елдер таси береді. Олар өздері тұтыну үшін ғана емес, апарып сатуға да алып кетіп жатыр. Иә, бізді мемлекет отыз жыл бойы арзан өнімдерге үйретіп тастады. Түркіменстан сияқты жабық ел болсақ мұндай саясат бізге жарасар еді. Ешкімге ештеңе бермейді, алмайды, өз-өзімен өмір сүреді. Ал біз әлем елдерімен тығыз байланыстағы мемлекетпіз, алыс-беріс деңгейі жоғары. Сондықтан қаласақ та, қаламасақ та біз әлемдік нарыққа бейімделуіміз қажет болады. Мәселен, бізде жарық арзан. Сол сияқты жанар-жағармай да қолжетімді. Қаншама уақыт бойы бағаны қолдан реттеп, ұстап тұрды. Енді әрі қарай ұстай алмайды. Көтерейін десе халық ренжиді, көтермейін десе әрі қарай арзан күйінде қалдыра беру мүмкін емес. Мұнай өндіруші компанияларға «сен мұнайыңды нарықтық бағамен емес, ішкі бағамен сат» деп талап қоя алмаймыз. Қазір кәсіпорындар ішкі нарыққа мұнайын жіберсе де пайда таппайды. Сосын келіп инвестиция да құйылмайды. Елде мұнай өнімдері өндірісін арттыру үшін тағы бір мұнай өңдеу зауытын салу керек деушілер бар. Алайда, мен бұл пікірге қосылмаймын. Біз қазір бір емес, бірнеше МӨЗ салсақ та, нарықтағы ахуалды оң қырына қарай ауната алмаймыз. Біз жылына 90 млн. тонна «қара алтын» өндірсек, соның 70-71 млн-ы сыртқа кетеді, қалған 19-ы іште қалады. Өңделген кезде 19-дың 13 млн. тоннасы мұнай өнімдері болып шығады. Бізде мемлекет компанияларға квота беріп, «50 пайызын ғана сыртқа жібере аласың, қалған 50 пайызын ішкі нарыққа жібересің» деп талап қойды. Ішкі нарыққа мұнай жіберу – компаниялардың қалауы емес. Оларға ерік берсеңіз, шығарған мұнайын түгелімен дерлік экспорттауға даяр. Мемлекет талап қойғандықтан, мұнай өңдеу зауыттарынан бекеттерге бензин арзан бағада келіп жатыр. Ортадағы пайда көп емес. Үш үлкен кен орнымыз бар – Қарашаған, Қарашығанақ және Теңіз. Олардың келісімшарттары бөлек болғандықтан 100 пайызын сыртқа сатып жатыр. Басқа компанияларда ондай мүмкіндік жоқ. Мұнай өнімдерінің саны артып, ішкі тұтыну көлемін толық жауып тұру үшін кәсіпорындар көбірек мұнай беруі тиіс. Оны тағы мемлекет квотаны ұлғайту арқылы шешеді. Бұрын шығарған өніміңнің 50 пайызын ішкі нарыққа жібер десе, енді 60-70 пайызын сұрауы тиіс. Ал, ол кәсіпорын мұнайды сыртқы нарыққа 80 доллардан сата алар еді. Ішкі нарыққа амалсыз 25 доллардан сатуға мәжбүр. Содан келіп осындай шағын кәсіпорындардың қызметкерлері арасында жалақы дауы туындай бастады. Ал, кәсіпорында мұндай мүмкіндік жоқ. Алпауыт компаниялар ақша тұрғысынан қиындық болмауы мүмкін. Мұнай бағасы түсіп кеткен кезде де олар пайда көреді» деп топшылайды сала маманы.
Сол сияқты, мұнай-газ саласында басшылық қызметтерде болған Талғат Майлыбаевтың ойынша, отандық өнім сапалы болғанымен, бағасы соған сай болмай отыр.
«Мұнай – Қазақстан экономикасының күре тамыры дейміз. Бірақ, еліміз егемендік алған отыз жылдан астам уақыт бойына оны экспортқа шикізат көзі ретінде шығарып келеміз. Бұл өзімізде өнім өңделмейді деген сөз емес. Қара алтыннан алынатын өнімді өңдеп, оны сұранысқа сай ішкі нарыққа шығарып отырған үш зауытымыз бар. Олар елдегі автокөлікке қажетті бензин мен дизель отынын өндіріп келеді. Сапасын арттыру мақсатында аталған зауыттар қайта жаңғыртылды. Бүгінде олардан шығатын жанар жағармайдың деңгейі көрші мемлекеттердің өнімінен артық болмаса, еш кемдігі жоқ. Десек те, өзімізде өңделген өнімнің сапасы жоғары болғанымен, оның сатылымдағы бағасы соған сай болмай тұр. Мұндайда қазекең «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» дей ме?! Өзге көршілеріміз жанар жағармай құнын әлдеқашан көтеріп, қазынасының қаржысын қампайтып жатқанда, бізге не жорық?! Мұнай өзімізде шығады екен деп арзанға беріп, бағамын түсіре берсек, жер қойнауындағы қазба байлығымыздың қадірі қала ма? Еліміздің осы саласында проблемалардың туындап, жылдар бойына қордаланып қалуы да сондықтан. Сол себепті қара алтыннан өңделетін өнім құнын көтеріп, бензин мен дизель отынының бағасын да көршілердің көрпесіне қарай көсілтіп, қалыпқа келтіретін кез жетті. Бұл алдағы уақытта елдегі жанар жағармай тапшылығын шешеді» деп санайды ол.
